Zborovi građana koji su počeli da se organizuju širom Srbije, na predlog studenata, iako mnogima deluju kao nešto arhaično, imaju dugu tradiciju u Srbiji – od vremena Kraljevine Jugoslavije, preko socijalističke Jugoslavije, pa sve do perioda višestranačja. Tokom tog vremena menjala se samo njihova forma, svrha i organizatori.

Poslednjih godina zborovi građana u Srbiji gotovo da su nestali iz političkog života, iako su definisani Ustavom i Zakonom o lokalnoj samoupravi. Međutim, inicijativa studenata da se oni ponovo organizuju otvara ključna pitanja: šta bi danas mogao da bude politički značaj zborova i koji su njihovi dometi.

Studenti su pozivom na organizovanje zborova delegirali deo legitimiteta i kredibiliteta popularnosti, a time i šansu za jačanje organizovane lokalne opozicione infrastrukture, koja ili ne postoji ili je slaba. Organizovanje građana na lokalu nezavisno od vladajuće partije koja je ,,kapilarna” ne samo do nivoa mesne zajednice, već i dublje, čak  i do  zaseoka, predstavlja novi kvalitet u političkom životu. Danas samo vladajući SNS ima mesni odbor u svakoj mesnoj zajednici u Srbiji, ostale političke partije (osim donekle SPS-a) nemaju odbore ni u svim gradovima i opštinama. Zborovi mogu biti i dodatno legitimisanje građanskih i studentskih zahteva ,,odozdo”.

Kada zahtevi dobiju podršku, ne samo na ulicama, već i na javnim zborovima u što većem broju mesnih zajednica, na kojima se podstiče deliberacija i formulišu zahtevi, vlastima postaje teže da ih ignoriše. Ovakav vid organizovanja pruža mogućnost umrežavanja i jačanja lokalnih opozicionih struktura, što bi moglo da rezultira npr. rešavanjem problema nedostatka kontrolora na biračkim mestima u toku izbornog procesa, ali i neophodnom dodatnom politizacijom građana.

Zborovi građana kao deo lokalne demokratije u socijalističkoj Jugoslaviji

Zborovi građana uvedeni su u periodu socijalističke Jugoslavije kao osnovni oblik neposrednog učešća građana u odlučivanju na lokalnom nivou. U okviru sistema mesnih zajednica zborovi su imali funkciju neposrednog biranja saveta mesnih zajednica, odlučivanja o lokalnim pitanjima, davanja predloga i inicijativa organima opštine i grada. Iako su u tadašnjem sistemu politički kanalizovani kroz Savez komunista, mehanizam zbora je bio zamišljen kao forma direktne demokratije i lokalnog samoupravljanja.

Nakon uvođenja višestranačja — kontinuitet prakse:

Suprotno uvreženom mišljenju, višestranačje nije ukinulo zborove građana. U prvim godinama nakon 1990. godine, većina opština i gradova u Srbiji nastavila je da bira savete mesnih zajednica na zborovima građana u većini slučajeva dekretom opštinske vlasti. U mnogim sredinama ovaj oblik izbora je opstao sve do sredine 2000-ih godina, do promene ustava 2006. godine i novog zakona o lokalnoj samoupravi iz 2007. godine, nakon čega se saveti mesnih zajednica biraju na neposrednim direktnim izborima.

Prelomni trenutak: Zakon o lokalnoj samoupravi iz 2002. godine

Ustavni i zakonski okvir danas:

Srbija je 2002. godine usvojila Zakon o lokalnoj samoupravi, koji je prvi put pravno definisao zborove građana kao mehanizam neposrednog odlučivanja na lokalnom nivou. Ovim zakonom građanima je omogućeno da na zborovima raspravljaju o lokalnim pitanjima, donose predloge i upućuju ih nadležnim organima lokalne samouprave.

Zakon o lokalnoj samoupravi iz 2007. godine, a posebno izmene iz 2018, formalno su zadržale mogućnost sazivanja zborova građana, ali su u praksi lokalne vlasti sve više prestajale da ih koriste. Saveti mesnih zajednica, umesto da budu birani na zborovima, sve češće su imenovani od strane opštinskih i gradskih skupština, čime je građanima faktički uskraćeno pravo na neposredno odlučivanje. Glavni argument lokalnih vlasti bio je navodno „slaba brojnost“ i „neefikasnost“ zborova, iako je u suštini reč o želji da se lokalna samouprava centralizuje i stavi pod partijsku  kontrolu.

Ustav Republike Srbije iz 2006. godine jasno predviđa pravo građana na neposredno učešće u odlučivanju, ne samo putem izbora, nego i na zborovima građana, narodnim inicijativama i referendumima (Član 13, Član 99).

Politički potencijal zborova građana:

Predlog studenata da se širom Srbije organizuju zborovi građana ima najmanje dve važne političke dimenzije:

1. Dodatna legitimacija građanskih i studentskih zahteva ,,odozdo”

Zborovi građana bi, kao forma neposredne demokratije, mogli značajno da povećaju političku težinu zahteva koji dolaze iz studentskih i građanskih krugova. Umesto da zahtevi dolaze samo sa protesta i uličnih okupljanja, oni bi kroz zborove dobili širu legitimaciju.

2. Slabljenje monopola vlasti na političku reprezentaciju

Organizovanjem zborova građana „odozdo“, bez institucija pod partijskom kontrolom, građani bi pokazali da postoje alternativni oblici političkog organizovanja, izražavanja i odlučivanja.

Zborovi građana nisu ni retrogradna, ni subverzivna praksa – oni su pravno dozvoljen, ustavno zagarantovan i demokratski oblik učešća građana u političkom životu. Njihovo ponovno aktiviranje ne predstavlja ništa politički nekorisno, već bi u aktuelnom trenutku kada i lokalne skupštine ne funkcionišu, podsetilo na ono što je duh lokalne demokratije: pravo građana da se okupe, raspravljaju i donose odluke o pitanjima koja ih se neposredno tiču. Zato je inicijativa studenata prilika i za kvalitetnije i ozbiljnije političko organizovanje na lokalu.