Kako su oslobodilački rat i revolucija odmicali, Tito je postepeno pridobijao oslonce moći koji više nisu isključivo zavisili od SSSR-a, Kominterne i Staljina. U novim okolnostima Tito postaje “mitski”, oslobodilački, junak, gerilski vođa opštejugoslovenske, partizanske vojske sa zavidnom narodnom podrškom, sa sve respektabilnijom vojnom silom, ali i sa određenim međunardnim renomeom i stečenim pozicijama u antihitlerovskoj koaliciji.

U složenim ratnim uslovima Tito je sve više izmicao kontroli svetske komunističke centrale. To potvrđuje i Milovan Đilas:

“Tito je s mukom nalazio zajednički jezik s Moskvom: Savetovao se, preko Kominterne, ali i odlučivao sam ili s drugovima – u bitnim pitanjima. Najznačajnije odluke na Drugom zasedanju AVNOJ-a (partizanske skupštine), u Jajcu 29. novembra 1943. godine donete su bez znanja Moskve i izazvale su, u početku njeno protivljenje: Tim odlukama je Jugoslavija postala federativna država, faktički je dokrajčena monarhija i ozakonjena revolucionarna vlast na čelu s komunistima” (Đilas 1990, str. 45-46).

Za vreme rata situacija u Jugoslaviji nije bila analogna onoj u drugim istočnoevropskim zemljama. Tito je istovremeno bio i partijski lider ali i proslavljeni oslobodilački vođa:

 “... U prvom redu, mi smo imali dovoljno argumenata o potrebi borbe protiv okupatora. Imali smo parole, smjernice, koje su bile jako prihvatljive za mase, kao što su bratstvo i jedinstvo, oslobođenje zemlje od okupatora, i druge...” (Tito 1980, str. 248). “Kada je fašističkom okupacijom naše zemlje bio ugrožen opstanak i dovedena u pitanje sudbina naših naroda, osnovno je bilo organizovati i pokenuti narod u borbu i pokazati da svaki narod i narodnost samo sopstvenom borbom i u bratskoj saradnji sa svim ostalim narodima Jugoslavije mogu osloboditi svoju domovinu, a i svaki narod posebno postići svoje nacionalno oslobođenje, uzimajući sudbinu u vlastite ruke... Kao pripadnici revolucionarnog pokreta mi smo se našli tada na jednoj od najtežih historijskih proba – koliko smo kao avangardna snaga radničke klase svojim djelima i borbom kadri da postanemo istinska narodna partija” (Tito 1981, tom 1, predgovor).

Okupacijom i međuetničkim ratom iscrpljeni narodi u Titu su prvo gledali oslobodioca i spasioca, a tek potom komunistu. Tito je uspešno, paralelno, izveo i revoluciju i oslobodilački rat tako da je imao autentični legitimitet za razliku od marionetskih režima na istoku Evrope koji su svoju sudbinu vezali za sovjetsko sponzorstvo, sovjetsku vojnu silu i ekonomsku moć. Osim neubedljive ideološke legitimacije ti režimi iza sebe nisu imali iskrenu i masovnu narodnu podršku. Komunistička vlast u Jugoslaviji iznikla je iz oslobodilačkog rata i mišljenja smo da imaju istorijsko pokriće teze koje govore o autohtonosti jugoslovenske revolucije.

“Naša revolucija je od početka bila autentična”, objašnjavao je Tito 1978, komentatoru “Njujork Tajmsa”, karakter jugoslovenske revolucije. Tokom rata, Tito je afirmisao nadnacionalno jugoslovenstvo kao neideološki integrativni sadržaj heterogene nacionalne zajednice

“...Za Jugoslaviju je, naravno, rat bio od ogromnog značaja. Prvo, Jugoslavija je u tome ratu ujedinjena, na jednoj novoj osnovi, na federativnom principu, što je značilo davanje prava svim narodima. Drugo, bratstvo i jedinstvo je učvršćeno u toj borbi. I treće, izvršena je promjena društvenog sistema...” (Tito 1980, str. 249).

U ovim Titovim rečima ogleda se njegovo nastojanje da uskladi oslobodilački i revolucionarni sadržaj, insistirajući na argumentima, karakteru i efektima NOB-a, koji revoluciji garantuju status autentične. Takođe, specifičnost revolucije i skoro plebiscitarna narodna podrška bili su Titovi najjači aduti u otporu Staljinu i njegovom hegemonizmu 1948, u vreme krize sa Informbiroom.”... A Staljin je video: ako jedan narod hoće da se tuče, s njime nije lako izaći na kraj” (Tito 1980, str. 314).

Kako piše Aleksa Đilas u svojoj “Osporavanoj zemlji”, partizanski pokret, pod kontrolom komunista, borio se istovremeno za komunističke revolucionarne ciljeve i protiv okupatora, njihovih jugoslovenskih saradnika, hrvatskih i srpskih ekstremista i antikomunista... To je omogućilo komunistima da preuzmu ulogu jedine snage koja je za jugoslovensko jedinstvo, i da time zadobiju podršku mnogih nekomunista. Njihov poratni federalni sistem, uobličen krajem rata, predstavlja značajno dostignuće u odnosu na predratnu Jugoslaviju, i veliki korak ka nacionalnoj ravnopravnosti jugoslovenskih naroda” (Đilas 1990, str. 34).

Smatramo da je Titova doktrina “bratstvo-jedinstvo” u sebi imala solidan integrativni potencijal i da je u ratu i revoluciji prejudicirano federalističko uređenje stimulativno delovalo na reafirmaciju jugoslovenske ideje. Isto tako, opštejugoslovenski karakter partizanske vojske u tom trenutku pružao je realnu osnovu za izlazak iz agonije međuetničkog i međukonfesionalnog rata:

“...U Srbiji su Nedić i četnici smatrali da su u čitavoj Hrvatskoj samo ustaše. U Hrvatskoj su opet četnike smatrali koljačima hrvatskog življa. Prema, tome, ako se htjela imati široka podrška masa, onda se nije moglo polaziti sa religioznog stanovištva, već se moralo gledati na narod kao cjelinu, bez obzira na razlike u vjeroispovesti i političkim ubeđenjima. Bilo je, dakle, potrebno bratstvo i jedinstvo...” (Tito 1980, str. 281).

Revolucionarno-oslobodilačka sintagma “bratstvo-jedinstvo” dodatno je osnažila legitimacijsku platformu komunističkog režima. Na osnovu toga postaje jasnije zašto su Tito i jugoslovenski komunisti toliko insistirali na paroli “bratstva-jedinstva”.

Slavko Milosavleski nas podseća da je ta parola bila “upadljiv i preusiljen manir ideologije i propagande”. Milosavleski dalje nastavlja:

“Ona je na najpregnantniji način izražavala saznanje većine stanovništva Jugoslavije da je njen programski sadržaj bio jedan od glavnih rezervoara revolucionarne energije u toku NOB-a kao i to da je ona jedan od najbitnih faktora kohezhije naroda Jugoslavije u njenoj budućnosti... Ustav iz 1946. godine je, naravno, u nacionalnom pitanju insistirao na odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a i onim odnosima koji su bili stvoreni na osnovu ovih odluka. Slavko Milosavleski ističe da je parola “bratstva i jedinstva” bila veoma omiljena tema Josipa Broza. “Jugoslovenstvo – definisano kao nacionalna jugoslovenska stvarnost..., kao zajedništvo naroda i narodnosti na principima i perspektivi socijalizma je zaista neka vrsta opsesije Josipa Broza, naravno u okviru formalnog potenciranja ravnopravnosti i principa bratstva i jedinstva” (Milosavleski 1990, str. 96, 144).

Revolucionarnu tekovinu reafirmisanja državotvorne egzistencije nacionalno heterogene zajednice, metaforično sažete u paroli “bratstva-jedinstvo”, Tito je konstantno potecirao u svojim obraćanjima. Tako, na primer, u svom prvom govoru u oslobođenom Zagrebu, 21. maja 1945. godine, Tito ističe: “Htio bih da vam kažem riječ-dvije o bratstvu i jedinstvu naroda Jugoslavije. To je velika, sveta stvar. Bez bratstva i jedinstva ne može biti snažne i srećne Jugoslavije, ne može biti snažne i srećne Hrvatske, Srbije, Makedonije, Crne Gore, Slovenije, Bosne i Hercegovine. Sve se to upotpunjuje.

Kad se govori o federativnoj Jugoslaviji, onda se ne misli na neki separatizam, nego na novo ustrojstvo države, na ustrojstvo nove Jugoslavije, u kojoj će svako moći da upravlja sam za sebe, a u isto vrijeme da svi zajedno sačinjavamo jedinstvenu državu, kojom ćemo biti ponosni pred čitavima svijetom i koja već danas ima pred čitavim naprednim čovječanstvom takav ugled, kakav nikada nije imala nijedna država na Balkanu”.

Privrženost jugoslovenstvu Tito je naglasio i u razgovoru sa saradnikom lista “Krasnaja zvjezda”, koji je prenela “Borba”, 16. aprila 1945. godine:

“Naš najvažniji princip, to je jednakost i bratstvo naroda. Priznajući punu autonomiju i slobodu svim narodima, mi ćemo se istovremeno boriti protiv svih pokušaja separatizma i gajićemo osećanje ljubavi za novu Jugoslaviju, utoliko prije što je u toj državi izvojevana sloboda za sve narode koji je nastajanju – po cijenu krvi njihovih sinova”. Slične su Titove reči sa mitinga žena Srbije u Beogradu, 28. januara 1945. godine: “Ne bojimo se teškoća, jer znamo da je naša snaga u našoj jedinstvenosti, u našoj najvećoj tekovini – u bratstvu i jedinstvu svih naroda Jugoslavije...” (Tito 1959, tom 1, str. 266, 276, 289).

Tito je sračunato, radi uspostavljanja međunacionalne “harmonije” ujednačavao doprinos svake nacije oslobođenju zemlje, shodno njenoj proporcionalnoj zastupljenosti u ukupnom broju stanovnika.

Dopisniku američkih listova “Tajm” i “Lajf”, Stojanu Pribićeviću, kao i Džonu Talbotu, dopisniku britanskog “Rojtera”, Tito je u proleće 1944. godine u Drvaru izjavio da je „po narodnostima Narodnoooslobodilačka vojska sastavljena od 44 odsto Srba, 30 odsto Hrvata, 10 odsto Slovenaca, četiri odsto Crnogoraaca, dva i po odsto Muslimana, dok ostale narodnosti, ubrajajući tu i Talijane, sačinanjavaju šest odsto“ (Tito 1980, str. 6).

Titovo jugoslovenstvo bazirano na principu nacionalne ravnopravnosti i federalizmu negiralo je mogućnost favorizovanja bilo kog naroda, a samim tim i hegemoniju bilo koje nacije, pa ni one najbrojnije – Srba.

„...Ja sam još u početku rata napisao članak ‘Nacionalno pitanje u Jugoslaviji u svjetlosti narodnooslobodilačke borbe’, iz koga se jasno moglo vidjeti kakva i u tom pogledu Jugoslavija treba da bude poslije rata. Tako smo još u toku rata udarili temelje novoj državi... Govorili smo jasno o rješenju nacionalnog pitanja, o ravnopravnosti svih naroda i o tome da ne smije biti hegemonije od strane bilo koje nacije, bila ona velika ili mala. Zahvaljujući takvom stavu i principima, mi smo uspjeli da u narodnooslobodilačkoj borbi okupimo sve narode Jugoslavije...” (Tito 1980, str. 215-216).

„... Ovdje u Jugoslaviji je nacionalno pitanje korektno riješeno, i formalno i suštinski, i stvorena je federativna država iz šest republika, bazirana na jednakosti... Stvorena je nacionalna zajednica u kojoj nema vodeće nacije koja nameće svoju volju drugim nacijama...“ (Dedijer 1980, str. 664).

I ove Titove reči idu u prilog našoj tezi da je federalistička opcija jugoslovenstva isključivala mogućnost nametanja hegemonije od strane bilo koje nacije. Jednopartijski monopol i nadnacionalna, integrativna, snaga Titove harizme predstavlja li su solidan mehanizam pacifikacije sukoba, sposoban da amortizuje međunacionalne antagonizme i ukroti nacionalističke strasti. Tito je bio svestan destruktivne snage nacionalizama. Konfrotacije na nacionalnoj osnovi, naročito između dve najveće nacije, Srba i Hrvata oduvek su bile fatalna pretnja opstanku Jugoslavije.

U rovitim uslovima nakon rata, u zemlji bez izraženih konstitucionalnih i demokratskih tradicija, sa visokim autoritarnim sindromom pretežno ruralnog stanovništva teško da bi opstao višepartijski sistem. U situaciji velikih nacionalnih tenzija i sa teškim istorijskim balastom partijski pluralizam mogao je lako da ima konsekvencu u dezintegraciji zemlje po nacionalnim šavovima. Mada ne smemo zanemariti Titovu boljševičku animoznost prema višepartizmu koji ga je asocirao na kapitalizam, kao i njegovo krajnje redukcionističko shvatanje demokratije i njeno svođenje na klasnu osnovu, moramo uvažiti činjenicu da se u datim istorijskim okolnostima nacionalna “idila” mogla jedino održati doziranim stepenom primene nedemokratskih metoda vladanja. Tu odbojnost prema demokratiji koju je doživljavao kao pretnju socijalističkom sistemu i međunacionalnoj harmoniji, Tito nikada nije bitnije korigovao.

“To bi unijelo konfuziju. Od samog početka nije se kod nas uopće postavljalo pitanje stvaranja višepartijskog sistema: Jer su se uglavnom, sva rukovodstva buržoarskih partija u Jugoslaviji kompromitovala saradnjom sa okupatorom ili su pobjegla van i radila protiv našeg oslobodilačkog pokreta. A narodne mase su prišle nama, borile se zajedno sa nama i prihvatile naš program. Zašto da sada izmišljamo neke nove partije? (Tito 1980, str 32).

U julu 1975. godine, Tito je dao intervju Andreu Fontenu, uredniku pariskog “Monda”, u kome je obrazložio svoje protivljenje prema bilo kakvom pokušaju zagovaranja višepartijskog sistema:

“Zar bismo mi, na primer, mogli dozvoliti da se, u ime slobode izražavanja ugrožava bratstvo i jedinstvo koje nas je tako skupo koštalo i podriva naše društveno uređenje? Zar bis mo mi u Jugoslaviji mogli dozvoliti slobodu djelovanja u pravcu restauracije kapitalizma protiv koga su naši ljudi podigli oružje revolucije?” (Tito 1980, str. 556)

Tito je bio ponosan na sopstveni projekt rešavanja, u Jugoslaviji uvek urgentnog, nacionalnog pitanja. Socijalističku Jugoslaviju smatrao je za svoje životno, neimarsko, delo i u njoj je video izraz narodnih težnji i očekivanja:

“Ja sam ponosan na našu zemlju. Naš narod je svjestan svega što preduzimamo, mi mu to ne moramo mnogo tumačiti. I to mi je veoma drago. Naš narod dobro razumije i spoljnu i unutrašnju politiku. Međutim, ima još pojedinaca koji usko gledaju. Ali to su samo pojedinci. Naša baza je dobra” (Tito na Kadinjači” 1979, str. 41).

Volter Kronkajt, komentator američke televizijske mreže CBS, 1971. godine, uradio je u Beogradu intervju s Titom. Na njegovo pitanje šta smatra najvećim dostignućem svoje politike, Tito je odgovorio:

“Šta da vam kažem, mislim da je to stvaranje nove Jugoslavije, rješavanje nacionalnog pitanja. Vi znate kakva je bila predratna Jugoslavija, i koliko su njeni narodi bili zavađeni. To je za vrijeme rata dovelo gotovo do kataklizme... I jedinstvo koje smo postigli je naše najveće dostignuće” (Tito 1980, str. 365).

Svojim autoritetom i ideologijom “bratstva-jedinstva” (redukovana varijanta marksističkog internacionalizma), kao glavnim integrativnim mehanizmima, Tito je uspeo da od nacionalno heterogene države, istorijski bremenite međunacionalnim tenzijama, stvori relativno stabilnu zajednicu. Međunacionalnim odnosima, Tito je u duhu boljševičkog diskursa dodavao obeležja koja su naglašavala “monolitnost” ostvarenog jedinstva. “Bratstvo-jedinstvo”, Tito je doživljavao i kao kvalitet Jugoslavije koji doprinosi njenom prestižu u svetu. Sigurno da je Titu imponovala nadnacionalna uloga i da je sa podrškom svih jugoslovenskih naroda iza sebe smelije i ofanzivnije mogao da nastupa na spoljnopolitičkoj sceni.

 “... Jer, naša zemlja ima veliki prestiž i zbog toga što je mnogonacionalna, a jedinstvena. Vidite, kako jedna zemlja može biti čvrsta, monolitna, bez obzira na to što je višenacionalna, ako je nacionalno pitanje pravilno riješeno... Pazimo da uvijek bude jedinstvo među narodima, da nikad ne bude bilo kakvog favorizovanja jednoga na račun drugoga” (“Tito na Kadinjači” 1979, str. 40).

Prethodne Titove reči indikativne su i zato što su one integralni deo jednog od Titovih poslednjih velikih govora, na Kadinjači 1979, pa ih u određenom smislu možemo tumačiti i kao Titov “amanet” Jugoslaviji lišenoj njegovog vođstva. C. L. Sulcbergeru, novinaru “Njujork Tajmsa”, Tito je priznao da svojim najvećim uspehom smatra da je “od Jugoslavije, koja je pod starim režimom razdirana unutrašnjim sukobima, stvorena federacija na čvrstim osnovama” (Tito 1980, str. 302).

A 1974, za ljubljansko “Delo”, Tito je izjavio:

“Meni je oduvijek najveća želja i u tom pravcu stalno radim da – Jugoslavija bude jedinstvena, monolitna, da se naši narodi međusobno slažu...” (Tito 1980, str. 525). 

nastaviće se...