U hroničnom nedostatku demokratske političke kulture i opipljivijih konstitucionalnih tradicija, a pod permanentnom nacionalističkom, destruktivnom, pretnjom Jugoslavija se kao jedinstvena država morala održavati uz doziranu primenu sile.

To je zajednička osobina politike i kralja Aleksandra Karađorđevića i Josipa Broza Tita. I jedan i drugi sebe su poimali na soteriološki način, kao spasioce zemlje, svoje harizme gradili su na ratnim uspesima, a vojsku su doživljavali kao ključni garant stabilnosti lične vlasti. Međutim, integrativni mehanizmi bili su im dijametralno suprotni.

 Kralj se oslanjao na hegemonističku koncepciju pod patronatom srpske dinastije, buržoazije i prosrpski orijentisane vojske. Zaista, Vidovdanski ustav izglasan u Ustavotvornoj skupštini 28. juna 1921, neznatnom većinom glasova, bazirao se na centralističkom državnom uređenju i monarhijskom obliku vladavine, čime je bila obezbeđena dominacija srpske buržoazije i vojno-političkih struktura. Ustav je ukinut proglašenjem diktature 6. januara 1929. godine (”šestojanuarska diktatura”).

Tito nije forsirao nijednu naciju, nivelisao je moći federalnih jedinica i zasluge pojedinih naroda, obilato koristeći austrougarski model ujednačavanja, bez vodeće nacije, što je logično dovelo do određenog sputavanja Srbije kao najveće republike i Srba kao najbrojnije nacije.

Milovan Đilas tvrdi da je Tito državi “pridavao izuzetan kreativni i vitalni značaj. Cenio je, neskriveno, austrougarsku monarhiju: Red, zakoni, autonomije sa snažnim političkim centrom” (Đilas 1994, str. 262).

Pod uticajem Kominterninih stavova, kojih se nikada nije u potpunosti oslobodio, Tito je imao izvestan strah od najveće nacije i njene eventualne hegemonije, ali je krajnje jednostrano i pogrešno tumačiti to kao navodno Titovo “antisrpstvo”. Tito, smatramo, nije mrzeo Srbe, ali ih se u određenom smislu plašio zbog srpskih proruskih osećanja, pretorijanske tradicije, itd.

Kao glavni integrativni mehanizam države Tito je koristio nadnacionalna, internacionalistička, svojstva marksističke ideologije kombinovana sa osećanjima i tradicijama ideje jugoslovenstva. Ličnosti Titovog formata nije bio problem da relativno uspešno i sinhronizovano, u jednoj prepoznatljivoj sintezi, uskladi klasni i nadnacionalni karakter svoje vlasti.

Po tome što nije favorizovao nijednu naciju Tito se razlikuje od Staljina koji je izvršio “rusifikaciju” SSSR-a i na taj način delimično getoizirao komunistički pokret i svojim ekspanzionizmom iskompromitovao internacionalna svojstva ideologije. Rusi su bili sinonim za SSSR, dok Titova Jugoslavija nije mogla da se identifikuje ni sa jednom svojom nacijom pojedinačno.

Prema Milovanu Đilasu,

“Titov titoistički marksizam se ne razlikuje od onog ili onih u ostalim komunističkim zemljama po funkciji – osveštanju i utemeljivaču vlasti, nego po ‘jugoslovenstvu’ – po insistiranju na državnoj samostalnosti i svojim modelima” (Đilas 1990, str. 57).

Mi bismo dodali da su za vreme i posle rata KPJ, i Tito naravno, jugoslovenstvo doživljavali na tri načina: Kao antinacionalizam, kao patriotizam i kao internacionalizam.

Za Milovana Đilasa “komunizam i jeste internacionalna svest na nacionalnom tlu, a komunistički vođa nacionalni vladar na internacionalnoj sceni...” (Đilas 1990, str. 73).

Titovo izrazito jugoslovensko opredeljenje potvrđuje njegov intervju, dat listu “Mladost”, 30. novembra 1979. godine u Bugojnu. Izdvajamo karakteristične reči:

“Savez komunista i široke narodne mase, uključujući i omladinu moraju se i dalje svim snagama boriti protiv nacionalističkih tendencija, a za bratstvo i jedinstvo naših naroda i narodnosti”.

Borba protiv nacionalizma bila je beskompromisna i predstavljala je konstantu Titove unutrašnje politike. U istom intervjuu Tito je naglasio koliko mu je emotivno bliska jugoslovenska ideja. Između ostalog, nju je doživljavao kao faktor stabilnosti zemlje, odnosno njene međunarodne afirmacije:

“Prije desetak godina čitao sam kako se mladi ljudi u velikom broju izjašnjavaju za jugoslovenstvo... Meni se to svidjelo. Jer, zaista, samo čvrsta i jedinstvena Jugoslavija predstavlja značajnu snagu. I samo kao takva zauzima vidno mjesto na svjetskoj sceni. Naša zemlja nikada nije imala takav prestiž kao danas. A to je, prije svega, zbog toga što smo jedinstveni. Razumije se, niko u našoj zemlji ne treba da se odriče svoje nacionalne pripadnosti. Ali, svi smo mi u isto vrijeme, i Jugosloveni” (“Zdravo” 12. 5. 1980).

Iz navedenog uočavamo da je Tito, uprkos ideološkim barijerama, zastupao mnogo realniju opciju jugoslovenstva od kralja Aleksandra Karađorđevića koji je putem dekreta, na veštački način, želeo da isforsira fiktivnu jugoslovensku naciju u kojoj bi se utopile razlike između naroda, verovatno utopistički misleći da će time suzbiti međunacionalna trvenja.

“Mi smo protiv takve integracije koja bi u bilo kom vidu značila asimilaciju, negiranje identiteta i nacionalnih osobenosti pojedinih naroda i narodnosti...” (Tito 1980, str 545). “Nemoguće je tu stvarati jednu naciju. Danas mi stvaramo jednu socijalističku državu u kojoj sve nacionalnosti imaju punu ravnopravnost..., i to je ustavom zagarantovano. Ustavom je zabranjeno raspirivanje nacionalnog šovinizma, i po ustavnim odredbama svaki narod je suveren da sam upravlja. Svi zajedno čine jednu socijalističku federaciju, koja ima zajedničku vojsku, spoljne poslove, neke regulativne poslove, i to je, uglavnom sve...” (Tito 1980, str. 264).

Nijansirano tumačenje Titovog odnosa prema matičnoj naciji – Hrvatima, zatim prema Srbima i odnosa prema jugoslovenstvu dao je Milovan Đilas:

“Hrvat po nacionalnosti, već u mladosti je bio jugoslovenski orijentisan. U ratu je njegovo jugoslovenstvo bilo žarko i nepokolebano. Postojan je u tome bio i kasnije, pogotovu što je iz toga izvirala vlast njegove partije i na tome se zasnivala njegova vizija snažne balkanske i srednjoevropske države. Hrvatstvo je kod njega više bilo u svesti nego u emocijama... Srbe je respektovao, naročito njihov državotvorni i ratnički duh... U jednom razgovoru – 1953. godine, kada je nezavisno trajanje jugoslovenske države postalo izvesno – on je, nasuprot meni, iskazao mišljenje da će se jugoslovenske nacije u budućnosti stopiti u jednu naciju. U tome je za njega bila bitnija zajednička država, nego etnička srodnost. On je državi, državnoj vlasti, pridavao izuzetan značaj” (Đilas 1994, str. 262).

Tito je poštovao nacionalna osećanja jugoslovenskih naroda, naravno pri tom je pazio da se osećanje nacionalne pripadnosti ne deformiše u stanje nacionalne ostrašćenosti. Kulminacija nacionalnih strasti u nacionalističku euforiju značila bi erupciju, po Jugoslaviju destruktivne energije koju bi bilo jako teško kontrolisati. Stalno naglašavanje “bratstva i jedinstva” ne smemo tumačiti samo kao Titovu “opsesivnu” temu, ili još gore demagošku frazu, već, pre svega, kao preventivno delovanje i ukazivanje na potencijalnu kataklizmičnost koju može da prouzrokuje međunacionalno trvenje.

Sukobi na nacionalnim relacijama tempirana su opasnost za opstanak bilo kakve jugoslovenske zajednice, bez obzira na njenu ideološku suštinu. Preko stenogramskih beleški Zdravka Vukovića, dolazimo i do sledećih Titovih ocena kojima bismo potkrepili naše prethodne stavove:

“Ima stvari koje ljudi ne mogu da shvate. Čuo sam od Hrvata da ih nešto žacne čim čuju da se zasvira ‘Marš na Drinu’. Međutim, ja volim taj marš, on je lijep. I meni su ga svirali, kad sam nedavno bio u Bosni... Ne bi trebalo previše primiti k srcu ni to što se u Zagrebu svirala himna ‘Lijepa naša domovino’... A vidite još ima starih nacionalističkih osjećanja, koja se povampire. Zbog toga se, još uvijek, pred nama postavlja zadatak da se više angažujemo na objašnjavanju međunacionalnih odnosa i nacionalnog pitanja. To je jedan od najozbiljnijih problema naše partijske organizacije... Vidite, ja nisam imao iluzija, ali sam ipak mislio da će lakše ići u pogledu razvoja naših nacionalnih odnosa. Za vrijeme rata nagledao sam se strahota i patnji... Vidite, neki ljudi pitaju zašto ja stalno govorim o bratstvu i jedinstvu. Slušajte, nikada ja neću prestati da govorim o tome, jer vidim da bez toga ne može, da ljudi vrlo brzo zaboravljaju značaj te naše parole” (Vuković 1989, str. 57).

Titova Jugoslavija počivala je na jednopartijskom monopolu vlasti, na apsolutnoj dominaciji komunističke partije koja je svoj legitimitet, osim iz ideološkog opravdanja vlasti, crpela i iz autoriteta inicijatora borbe za oslobođenje i nacionalnu nezavisnost, u okolnostima kada su ostale relevantne političke snage i elite utočište potražile u emigraciji, u otvorenoj kolaboraciji sa okupatorom, ili su se jednostavno raspale.

“Komunistička partija pokretač je ‘kopernikanskog’ obrta: Od bratoubilačkog rata i raspada Jugoslavije, ka stvaranju nove federacije koja niče kao feniks iz ratnog pepela...”(Pečujlić, Milić 1994, str. 89).

Princip nacionalne ravnopravnosti promovisan tokom rata poslužio je kao adekvatan okvir za federalističko uređenje etnički heterogene države. Pečujlić naglašava da ovoga puta centar dominacije ne čini srpska politička elita već nadnacionalna elita moći – saveznici i državno-partijski centar u kome ključnu ulogu imaju ne-Srbi (Tito i Bakarić – Hrvati, po jedan je bio i Slovenac, Crnogorac i Makedonac).

“Nedemokratsko i centralističko ustrojstvo vlasti istovremeno je i izvor velikog privida i manipulacije nacionalnim sentimentima. Pod gvozdenom rukom ‘nadnacionalnog centra’ – koji sve dok ima moć bez milosti uklanja kadrove svih nacionalnosti od kojih bi zapretila opasnost po njegovu vlast – sve republike i nacije se osećaju podvlašćenim i zapostavljenim” (Pečujlić, Milić 1994, str. 89). 

nastaviće se...